Ψυχικά σημάδια στα φύλλα ενός ημερολογίου

πηγή

Του ΓΙΑΝΝΗ Ε. ΣΤΑΜΟΥ

Μετά την παράσταση έμεινε κρυφά στο υπερώον στα σκοτεινά. Η αυλαία ολάνοιχτη Εργάτες της σκηνής, φροντιστές, ηλεκτρολόγοι ξεστήνουνε τα σκηνικά, μετέφεραν στο υπόγειο ένα μεγάλο γυάλινο φεγγάρι, σβήσαν τα φώτα, έφυγαν, κλείδωσαν τις πόρτες. Σειρά σου τώρα, χωρίς φώτα, χωρίς σκηνικά και θεατές να παίξεις εαυτόν. Γιάννης Ρίτσος («Στο Υπερώον»)

Καθημερινότητα που κρύβει εντός της Ιστορία. Οδοιπορικά μοναχικά που συναντούν ενίοτε συγκεντρωμένα πλήθη και απ' τα οποία προκύπτει ένα ημερολόγιο συναισθημάτων και πράξεων. Απ' τον εξώστη, στο «υπερώο», η φωνή του Γιάννη Ρίτσου ηχεί ακόμη. Μας καλεί να κατέβουμε στη σκηνή. Μας πληροφορεί ότι ήρθε η σειρά μας. «Να παίξουμε εαυτόν», έστω και αν η παράσταση φαίνεται να έχει ρίξει αυλαία, με τους εργάτες της σκηνής να μεταφέρουν στο υπόγειο ένα μεγάλο γυάλινο φεγγάρι. Πολύτιμο και εύθραυστο. Επίπλαστο κι ανθρώπινο.

Γραμμένο το 1985 σε καιρούς ηθικής ευτέλειας, το «Υπερώον» (Εκδόσεις Κέδρος), η μέχρι πρότινος ανέκδοτη ποιητική συλλογή του Γιάννη Ρίτσου, έρχεται σε μια θλιβερή συγκυρία, απότοκη ακριβώς αυτής της ευτέλειας. Ερχεται για να μας θυμίσει όχι μόνο την κυκλικότητα της Ιστορίας και την πάγια απαίτηση για δράση, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ένας σπουδαίος δημιουργός φιλτράρει την επικαιρότητα και αφήνει πίσω του την αναλλοίωτη ουσία της. Τέχνη και Ποίηση. Αύρα μυθική κι αιώνια.

Γραμμένα σε 21 ημέρες, από την πρώτη Μαρτίου του '85 μέχρι την 21η του ίδιου μήνα, τα 66 ποιήματα της συλλογής συνιστούν ένα ημερολόγιο σκέψεων, συναισθημάτων και πράξεων. Οπως ανέφερε και ο Γιώργος Γιατρομανωλάκης στην προχθεσινή παρουσίαση της ποιητικής συλλογής στο Μουσείο Μπενάκη, «οι εκδόσεις του Ρίτσου δεν ακολουθούσαν χρονολογική σειρά για ποικίλους λόγους.

»Επανερχόμενος επί παραδείγματι από μια εξορία, μια απομόνωση ή έναν εγκλεισμό, είχε πάντα κάποιο λόγο να εκδίδει ένα πρόσφατο έργο, παρόλο που είχε στο συρτάρι του αρκετά αδημοσίευτα. Η πολιτική επικαιρότητα έδειχνε την προτεραιότητα μιας έκδοσης».

Ο Γιάννης Ρίτσος υπήρξε ένας από τους πλέον πολυγράφους ποιητές μας. Ενδεικτικό κρίνεται το γεγονός ότι την ίδια χρονιά με το «Υπερώον» -σύμφωνα με τη βιογράφο του Αγγελική Κώττη- γράφει το: «Ο Αρίοστος αρνείται να γίνει Αγιος», που αποτελεί τελευταίο μέρος της εννεαλογίας «Εικονοστάσιο ανώνυμων αγίων», καθώς και τα: «Σηματοδότες», «Ασπρες κηλίδες πάνω στο άσπρο» και «Ανταποκρίσεις».

Αρκετά από τα γραπτά του Ρίτσου παραμένουν αδημοσίευτα και θα διαθέταμε ακόμη περισσότερα -δημοσιευμένα ή μη- αν δεν είχε συμβεί το παρακάτω περιστατικό που μας ανέφερε η κ. Κώττη:

«Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, γυρίζοντας από την Κοζάνη όπου είχε επιστρέψει μετά την κατάρρευση του μετώπου της Αθήνας, ανακάλυψε ότι ένα μεγάλο μέρος του αρχείου του είχε εξαφανιστεί.

»Το φιλικό πρόσωπο στο οποίο εμπιστεύτηκε τα ανέκδοτα χειρόγραφά του το είχε καταστρέψει. Από φόβο; Πάντα θα υπάρχει αυτό το ερωτηματικό. Φαίνεται πως ναι. Οπως φαίνεται ότι και ο ποιητής τον είχε συγχωρέσει. Η καταστροφή ήταν μεγάλο πλήγμα για τον Ρίτσο μιας και σε αυτό περιλαμβανόταν και το 900 σελίδων μυθιστόρημά του "Στους πρόποδες της σιωπής"».

40 χρόνια αργότερα, ωστόσο, όταν γράφεται το «Υπερώον», τα εμφύλια πάθη δεν είχαν ακόμη κατασιγάσει. Ενδεικτικά αυτού -σύμφωνα πάντα με τη βιογράφο του- οι διαμαρτυρίες και τα αιχμηρά σχόλια όταν διδάσκονταν ποιήματά του σε σχολεία ή όταν πραγματοποιούνταν εκδηλώσεις προς τιμήν του. Ο Ρίτσος παράλληλα δεχόταν πολεμική ακόμη και από τους υποτιθέμενους «συντρόφους» του, όταν επί παραδείγματι το 1984 προκλήθηκε σάλος εξαιτίας κάποιων πεζογραφημάτων τα οποία έκριναν «ελευθεριάζοντα».

Στο «Υπερώον», όπως ανέφερε ο Γιώργος Γιατρομανωλάκης, «καταγράφονται καθημερινά ψυχικά σημάδια σε τόση έκσταση και έκταση που ίσα να χωρούν στα φύλλα ενός επιτραπέζιου ημερολογίου. Γι' αυτό και ο ποιητής συγχρονίζεται με τον αληθινό ημερολογιακό χρόνο» [...] «Σχόλια και αισθήματα για ιστορικά γεγονότα που αντανακλούν εν τέλει και στο ατομικό του βίωμα».